Het aantal maagoperaties bij obesitaspatiënten is de laatste jaren opzienbarend toegenomen, maar het succes ervan wordt ernstig overschat. De kleinere magen hebben vaak nog steeds te grote ogen en vooral een hongerig hoofd, met alle problemen van dien. Novarum , een non-profit centrum voor eetstoornissen, trekt aan de bel.

Ruim de helft van de Nederlandse bevolking kampt met overgewicht waarvan tien procent met obesitas, de ernstige vorm hiervan. Sinds maagoperaties worden vergoed, is de hoeveelheid maagoperaties op jaarbasis van enkele tientallen tot bijna tienduizend gestegen. ‘Een maagoperatie wordt te gemakkelijk als dé oplossing van alle problemen gezien,’ zegt Elske van den Berg, klinisch psycholoog en hoofd van Novarum. ‘Na een maagoperatie komt een patiënt in de meeste gevallen een paar keer terug bij de chirurg, de internist en de psycholoog. Maar wanneer iemand een niet te stillen honger heeft kan een maagverkleining gevaarlijk zijn als er verder niets aan het gedrag wordt veranderd. Dan is er namelijk sprake van een verslaving, die ook als zodanig moet worden behandeld. Het probleem is dat in zelfs de nieuwste editie van het psychiatrische handboek obesitas niet als een verslaving of zelf eetstoornis wordt gekenmerkt. Wij pleiten desondanks voor een volwaardige gedragsveranderende behandeling. Deze behandeling is te vergelijken met psychotherapie en is niet even geklaard in een paar sessies. Daar hebben mensen gemiddeld zo’n twintig zittingen, verspreid over een half jaar voor nodig.’

Aan tafel
De behandeling is erop gericht om mensen zelf vaardigheden aan te leren op hun drang tot eten, zodat ze zichzelf niet langer hoeven vol te stoppen. Van den Berg: ‘Regelmatig eten, de juiste voeding en vooral: niet te weinig. Dat is heel belangrijk. Op die manier wordt er een buffer gecreëerd tegen al die dagelijkse verleidingen. Wij leren mensen dat ze niet dood gaan van een beetje ‘trek’ en dat het zelfs goed is om dat af en toe te ervaren en er niet direct aan toe te geven. Het voorturend voorkomen van een het kleinste beetje ongerief lijkt in onze cultuur te zijn ingebakken. Velen zijn zo gewend aan die quick-fix van het snacken, dat ze vergeten zijn dat ze een keuze hebben. Ook leren we ze weer aan tafel eten en niet hap-snap of onderuit gezakt voor de tv. Zonder het opgeheven vingertje willen we duidelijk maken dat het om de aandacht gaat waarmee je de dingen doet. Mindfulness zoals ze dat in het Engels noemen. We hebben zoveel cliënten die dat nog nooit hebben geleerd. Die hadden niet eens een eettafel.’

Vicieuze cirkel
Hoe vaker iemand op dieet gaat hoe lastiger het wordt. En zo belanden te zware mensen al snel in een vicieuze cirkel. Want al die crashdiëten zijn niet vol te houden, waarna men zich vroeg of laat weer te buiten gaat. Het resultaat is een compleet verstoorde stofwisseling en een voortdurend schuldgevoel dat de zaak alleen maar verergert. Van den Berg: ‘Na een maagverkleining blijft er gemiddeld tussen de twintig en de veertig cc ruimte over en dat is natuurlijk niet veel. De hoeveelheid eten die er dan nog in de maag past staat in schril contrast met wat iemand daarvoor tot zich nam. Bij te dikke mensen zien we vaak dat hun hele denkpatroon ook is verstoord. Voor hen is eten het belangrijkste in de wereld. Het is letterlijk hun lust en hun leven, maar ook hun dood als er niets aan hun denkpatroon verandert. Wat je daarnaast ziet is dat zware mensen vaak samenvallen met hun omvang. Hun lichaamsbeeld is tegelijk ook hun zelfbeeld geworden. Ze moeten daarom niet alleen een totale andere kijk op eten leren ontwikkelen, maar met name ook op zichzelf.’

Onvoorspelbaar
Voor mensen die obees zijn, maar geen eetstoornis hebben biedt een maagverkleining vaak een geweldig oplossing. Toch is gebleken dat ook deze mensen - doordat ze zich ineens obsessief met eten gingen bezighouden - alsnog een eetstoornis konden ontwikkelen. Sommige patiënten met een ernstige eetstoornis, werden na de operatie direct gesterkt in hun zelfvertrouwen, waardoor ze hun eetprobleem juist snel konden oplossen. Ieder geval is dus weer anders en moet daarom specifiek worden behandeld. Op een bepaald niveau is en blijft het natuurlijk symptoombestrijding en kan het worden vergeleken met bepaalde medicatie die wordt gebruikt in de strijd tegen alcoholisme. Iemand kan dan bijvoorbeeld geen alcohol meer gebruiken zonder doodziek te worden. Voor sommigen werkt het als een goede stok achter de rug, maar hardnekkige alcoholisten sjoemelen vaak met de inname van het middel en riskeren daarmee enorme gezondheidsrisico’s. De gehele behandeling rondom een dergelijk ingrijpende operatie zou daarom veel meer in de stijgers moeten worden gezet.

Big business
Mensen die morbide obees zijn kunnen nooit meer met een dieet op een acceptabel gewicht komen en is een maagverkleining hun enige kans. Wat zijn de mogelijkheden? ‘Tegenwoordig verrichten we eigenlijk alleen nog maar maagverkleinende operaties’, vertelt Arnold van de Laar, bariatrisch chirurg verbonden aan het Slotervaart ziekenhuis. ‘De Gastric Bypass heeft al ruim dertig jaar zijn succes bewezen en leidt tot de beste resultaten. Hierbij wordt de maag verkleind en het spijsverteringskanaal omgelegd. Bij een Gastric Sleeve operatie wordt een groot deel van de maag verwijderd. Deze operatie is relatief nieuw en wordt alleen in specifieke gevallen toegepast. Een maagband wordt nog maar heel weinig geplaatst omdat de resultaten hiervan veel minder goed zijn.’ Aan welke criteria moet verder worden voldaan voor het krijgen van een maagoperatie? Volgens van de Laar moet daar heel nauwkeurig op worden gescreend. ‘Mensen worden hier eerst op alle fronten onderzocht en als we zien dat iemand een mentaal probleem heeft, verwijzen we ze eerst naar een instantie als Novarum.’ Ook hij maakt zich zorgen over het gemak waarmee er door veel ziekenhuizen maar wordt geopereerd. ‘Obesitas is big business en dat maakt het probleem nog moeilijker. Ook de overheid neemt geen echte maatregelen. Ik zou graag een campagne willen opzetten, zoals bijvoorbeeld: Alle frituurpannen de deur uit! Of me hard willen maken voor het verkorten van het koekjes schap in de supermarkt tot slechts één meter. Geen koeken meer op scholen, maar een stuk fruit. Het probleem moet bij de wortel worden aangepakt, anders blijft het dweilen met de kraan open.’

Baas van eigen bus
Werken ze bij Novarum ook met het twaalfstappen programma? ‘Hier gaan we eerder praktisch te werk,’ legt van den Berg uit. ‘Dat is ook nodig, want het moeilijke met eten is dat je het altijd moet blijven doen. De kunst is dus om je eetgedrag volledig in kaart zien te krijgen. Wat eet iemand dagelijks en hoe kan dat worden veranderd? Per week kijken we dan naar het resultaat op de weegschaal. Na verloop van tijd is er een soort buffer ontstaan waarin mensen de rust vinden om echt te kunnen en voelen waar hun hoofdhonger nu vandaan komt. Het belangrijkste is dat ze leren hoe ze op een andere manier kunnen omgaan met hun emoties en hoe ze weer aan zelfvertrouwen kunnen winnen. Bij ons is het daarom minder spiritueel gericht. ‘De drang tot eten overkomt je niet, want je bent zelf de bestuurder van je eigen bus.’ Dat is ons uitgangspunt. De bus gebruiken we als metafoor voor je lichaam en je leven en jij bent de bestuurder die bepaalt wat er gebeurt. Gedurende de jaren heb je bepaalde routes genomen en er van alles in vervoerd. Ook zijn er heel wat mensen in en uit gestapt. Nu is het de tijd om die bus even stil te zetten en te kijken of je ook een andere weg op kunt rijden. Met betere benzine en de nodige ballast overboord gooit. De bedoeling is dat men er ten diepste van doordrongen raakt dat eten niet meer is dan een samenspel van eiwitten, koolhydraten, vitamines en mineralen om je bus te laten rijden, maar dat je er nooit troost en liefde in kunt vinden. Een volle maag is niet hetzelfde als een arm om je heen.

Hoe herken je een eetstoornis?
Mensen met een eetstoornis:

Hebben een verstoord eetpatroon
Vertonen sterk sociaal vermijdingsgedrag;
Hebben een laag zelfbeeld;
Hebben aantoonbaar meer depressieve klachten;
Zijn overmatig bezig met hun uiterlijk en hun gwicht;
Wegen zich meerdere keren per dag.

Wat is morbide obestias?
Men spreekt van obesitas bij een BMI (Body Mass Index) boven de 30. Bij een BMI boven de 40 wordt obesitas morbide en neemt het risico op gezondheidsproblemen of ernstige ziekten als gevolg van obesitas aanzienlijk toe

Hoe weet je nu of iemand alleen een gewichtsprobleem heeft of daarnaast ook een eetprobleem? Psychologen die gespecialiseerd zijn in eetproblematiek kunnen dit goed uitvragen.

Frank Wijdenbosch (59) woog honderdtachtig kilo waardoor hij zijn werk als acteur nauwelijks meer kon uitvoeren. Twee jaar geleden besloot hij dat er iets moest gebeuren. Frank: ‘Als acteur kreeg ik – juist door mijn verschijning – altijd leuke rollen. Op het toneel was ik gelukkig, maar in het gewone leven voelde ik me leeg en eenzaam. Tijdens de Parade in Amsterdam waar we vier voorstellingen per avond speelden werd het duidelijk dat het zo niet langer kon. Iedere avond moest de EHBO komen om mijn benen in te zwachtelen omdat ze zo opgezet waren. Het was gewoon niet meer te doen. Via mijn huisarts ben ik vervolgens bij een obesitas kliniek terecht gekomen en tenslotte bij de chirurg. Die vertelde me dat ik morbide obesitas had. Mij zou geen lang leven beschoren zijn als ik mezelf niet zou laten behandelen. Ik wilde in eerste instantie een maagband, maar dat werd mij ten zeerste afgeraden. Het werd uiteindelijk een zogenaamde gastric-sleeve, waarbij tachtig procent van mijn maag werd verwijderd. De eerste periode was verschrikkelijk zwaar. De grootte van mijn maag was van een vuist naar een duim gegaan. Na drie scheppen rijst zat ik vol en bij het eten kon ik ook niet meer drinken. Dat mag pas een half uur daarna. Ik moest vaak direct weer overgeven. Langzaam aan ging het beter, maar de nazorg van dat ziekenhuis was voor mij niet voldoende. Want ondanks dat ik gewicht verloor, was ik nog steeds obsessief met eten bezig. Met als gevolg dat na ruim een jaar mijn maag weer enigszins oprekte en ik tien kilo aankwam. Gelukkig kon ik begin dit jaar bij Novarum terecht. Daar ben ik achter de drijfveren van mijn eetgedrag gekomen. Vroeger speelde eten in ons gezin altijd al een prominente rol. Ik was dertien toen mijn moeder stierf en heb vanaf dat moment onbewust mijn troost in eten gezocht en gebruikte het tegelijk om maar niet te hoeven voelen. Daar ben ik hier pas bewust van geworden. Ik leerde ook hoe ik zelf weer de baas kon worden over wat, wanneer en hoeveel ik at. Nu voel ik me duizend keer beter dan vroeger. Alles gaat beter en ik ben zelfs van mijn diabetes (type 2, red.) genezen. Ik heb niet alleen fysiek maar ook mentaal heel veel kunnen loslaten. En daar ben ik enorm trots op. Ik ben nu in totaal achtenzestig kilo kwijt en ben er nog lang niet, maar zit nu eindelijk op de goede weg. Het belangrijkste is dat ik mezelf nu accepteer en zelfvertrouwen heb gekregen. Ik ben intens dankbaar dat ik weer heb leren voelen en tevens de energie terug heb gekregen om een zinvol leven te leiden!’

Vanaf dit najaar staat Frank in het theater met zijn nieuwste solovoorstelling ‘Dik’: een hilarisch stuk over zijn persoonlijke worstelingen. Voor meer informatie: www.frankwijdenbosch.nl

Patricia Steevens (32) kwam steeds meer aan na haar scheiding, nu tien jaar geleden. Als kind was ik wel stevig, maar niet echt dik. Op mijn achttiende ging ik samenwonen en had ik moeite met iedere avond een behoorlijke maaltijd op tafel te zetten. Maar al te vaak maakte ik even iets makkelijks of haalde ik wat bij de snackbar. Als ik weer even te dik was probeerde ik het dan weer wat verstandiger te doen. Het ging pas echt fout toen mijn ex en ik uit elkaar gingen. Toen was het letterlijk alsof er iets knapte in mij hoofd en werd eten mijn steun en toeverlaat. Ik was een echte emotie-eter. Ondertussen trok ik samen met mijn dochter bij mijn ouders in. Ik ben heel close met mijn ouders dus dat was geen probleem. Op een zeker moment werd mijn moeder ziek en overleden haar ouders vlak na elkaar. Ik voelde me heel verantwoordelijk en staakte mijn zoektocht naar een eigen woning. Ik wilde er voor haar en mijn vader zijn en vrat ondertussen mijn eigen emoties weg. Dat mechanisme zit heel erg in me. Op een dag ben ik gevallen en had ik last van mijn been. Mijn dokter had me al een paar keer gewaarschuwd dat ik toch eens iets aan mij gewicht moest doen. Ik woog toen honderdvijfenveertig kilo met een lengte van slecht één meter vijfenzestig. Ik had echt alles al geprobeerd en ook geen enkel dieet zette geen zoden aan de dijk. Ik heb ze allemaal wel gedaan. Van Sonja Bakker tot aan dokter Frank, maar alles wat ik afviel kwam er even later weer drie keer zo hard aan. Door die val ben ik wakker geschud. Wilde ik mijn dochter nog een beetje leuk zien opgroeien, dan moest er nu echt wat gaan gebeuren. Dat besef heeft de doorslag gegeven. Mijn huisarts legde uit dat een gastric-bypass het meest geschikt voor mij was en het beste resultaat zou geven. Na het gesprek bij het desbetreffende ziekenhuis werd ik doorverwezen naar Novarum. Hier moest ik eerst een half jaar lang een voortraject doen van één zitting per week. De bedoeling was dat ik in die tijd tien procent van mijn gewicht kwijt zou raken. Daarna zou ik pas geopereerd kunnen worden. Dat is gelukt, want ik raakte in die tijd veertien kilo kwijt. Inmiddels is het nu drie maanden geleden dat ik werd geopereerd en ben ik in totaal ruim zesendertig kilo afgevallen. Als ik er nu op terugkijk is het me heel erg meegevallen. Het feit dat ik ineens heel snel een verzadigd gevoel kreeg was wel even wennen. Gelukkig had ik bij Novarum al geleerd hoe ik zo gezond mogelijk kan eten en vooral hoe ik met mijn emoties om kan gaan. Ik kom er nog steeds iedere week en het biedt me de juiste steun. Ik kan nu beter over mijn gevoel praten en schrijf zaken van me af. Hele dagboeken vol. Ik zwem, loop, fiets en geniet weer zo veel meer van het leven. Ik zou het wel tegen iedereen met een eetverslaving willen uitroepen: “Je lijf is te kostbaar om het maar vol te proppen. Zoek hulp en stop ermee!’

Leestip
Louise Fresco, hoogleraar aan de universiteit van Wageningen , schreef een fascinerend boek over ons voedsel door de tijd heen. Hoe er vroeger een voortdurende schaarste aan was en de overvloed van tegenwoordig. Die is in de laatste decennia zo uitzonderlijk dat wij nog niet hebben geleerd hoe we ermee moeten omgaan. Daarom is het volgens haar zo moeilijk om onze consumptie te beteugelen. Als lezer reis je met haar mee op een unieke culturele reis door de geschiedenis en de toekomst van ons voedsel.

Hamburgers in het Paradijs, ISBN: 978 90 351 3713 4, €